قطب الدین راوندی

قطب‌الدین سعید بن عبدالله بن حسین بن هبهالله راوندی کاشانی (متوفای ۵۷۳ ه ق) معروف به قطب راوندی، محدث، مفسر، متکلم، فقیه، فیلسوف و مورخ بزرگ شیعه در قرن ششم هجری قمری بود.
وی از شاگردان شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان بوده و ابن شهرآشوب از شاگردان معروف او بود. وی دارای تالیفات بسیاری در علوم مختلف است که از معروف‌ترین آنها کتاب الخرائج و الجرائح می‌باشد. او در صحن حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) دفن شده است.

معرفی اجمالی
«راوند» روستایی در نزدیکی کاشان، زادگاه عالمان بود به گونه‌ای که آقا بزرگ تهرانی بیش از ده نفر از بزرگان راوند را منحصر قرن ششم یاد می‌کند.
سعید ملقب به قلب‌الدین، فرزند هبه‌الله بن حسین بن هبه‌الله بن حسن راوندی است. گرچه اطلاعات کافی از همه نیاکان او به دست نیامده، همین اندازه معلوم است که پدر و جد قطب‌الدین، از عالمان و برجستگان راوند بوده‌اند. با تأسف تاریخچه و شرح‌حالی از تولد و دوران کودکی او نیز به دست نیامده است.

تحصیل
قطب‌الدین، علاوه بر پدر، از محضر بزرگان دیگری استفاده کرده است. افکار بزرگ شخصیت‌هایی چون شیخ صدوق، سید مرتضی، سید رضی و شیخ طوسی، با نقل حدیث از شاگردان آنان، در اندیشه و تفکر او جای پیدا کرده.
بنابر آنچه در ریاض العلماء آمده است، قطب‌الدین روایاتی از بزرگان حدیث در شهرهای اصفهان، خراسان و همدان شنیده و نقل کرده است و از این روزنه می‌توان به مسافرت‌های علمی او به شهرهای مختلف پی برد. چنانکه قرار داشتن قبر او در شهر قم، دلیلی بر استفاده او از محضر استادان آن دیار است.

اساتید
برخی از استادان او عبارت اند از:
۱. ابوجعفر محمد بن علی بن محسن حلبی، او موفق به درک محضر شیخ طوسی شده و قطب‌الدین راوندی از وی روایت نقل کرده است.
۲. ابوالحسن محمد بن علی بن عبدالصمد تمیمی نیشابوری، او از شاگردان فرزند شیخ طوسی بوده است.
۳. سید ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی، وی از شاگردان شیخ طوسی بود و علاوه بر قطب‌الدین، منتجب‌الدین (صاحب کتاب الفهرست) و امام ضیاءالدین از جمله شاگردانش بوده‌اند.
۴. صفی‌الدین مرتضی بن داعی بن قاسم، او از شاگردان شیخ طوسی و مؤلف کتاب تبصره العوام است.
۵. شیخ الساده مجتبی بن داعی بن قاسم، ایشان نیز همچون برادرش از محدثان بزرگ بوده و قطب‌الدین از این دو برادر روایت نقل کرده است.
۶. ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد شیبانی.
۷. ابوجعفر محمد بن مرزبان. از شاگردان شیخ مفید است که قطب‌الدین در کتاب قصص الانبیاء از او روایت نقل کرده است.
۸. هبهالله بن دعویدار، از شاگردان شیخ صدوق به شمار آمده است.
۹. ابوجعفر بن کمیح.
۱۰. ابونصر غاری.
۱۱. ابوصمصام احمد بن سعید طوسی.
۱۲. ابوالحسین احمد بن محمد بن علی مرشکی.
۱۳. ابوسعید حسن بن علی لارآبادی.
۱۴. ابوالقاسم حسن بن محمد حدیقی.
۱۵. ابو صمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی.
علاوه بر آنها، نام هفت نفر از بزرگان و اندیشه‌وران آن عصر در شمار استادان قطب‌الدین قرار دارد.

استاد بزرگ
ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی، معروف به «امین‌الدین» از بزرگترین دانشمندان و مفسران شیعی در قرن ششم هجری بود. شیخ طبرسی با خلق تفسیر بی‌نظیر از قرآن کریم به نام «مجمع البیان» جاودانگی نام و یاد خویش را موجب گشت.
گرچه او بیش از ده‌ها اثر مفید همچون «اعلام الوری» از خود به جا گذاشت، تفسیر قرآن (مجمع البیان) برای شناساندن شخصیت علمی‌اش از همه ممتازتر است. قطب راوندی شاگر ممتاز شیخ طبرسی بود و این امتیاز و شایستگی شاگرد، به حدّی رسیده که قطب را با او و او را با قطب می‌شناسند.
قطب راوندی خود به قرآن عشق می‌ورزید و در راه نشر معارف آن پرتلاش بود اما تأثیر استادش طبرسی بزرگ، در اندیشه و آثار گران‌سنگ او نقش بسزایی داشت.

شاگردان
راوندی دانشمند بزرگ و وارسته قرن ششم از چهره‌های درخشانی است که شاگردان بسیاری از او کسب علم نموده‌اند. او نه تنها در مسجد و منزل و مکتب، بلکه در سفر و حضر، شاگردان بسیاری را به جامعه اسلامی آن روز ارائه داده است. شاگردان قطب‌الدین چهره‌های برجسته‌ای هستند که از وی به نقل روایت پرداخته‌اند. برخی از آنان عبارت‌اند از:
۱. احمد بن علی بن عبدالجبار طبرسی، او علاوه بر قضاوت به نقل حدیث نیز می‌پرداخت.
۲. حسین بن سعید بن هبه‌الله. وی فرزند قطب‌الدین بوده و از او به عنوان شهید یاد شده است.
۳. علی بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهای بنام.
۴. علی بن محمد مدائنی.
۵. محمد بن حسن بغدادی.
۶. محمد بن سعید بن هبه‌الله. او فرزند دیگر قطب راوندی است که به ظهیرالدین معروف بود.
محمد بن علی معروف به «ابن شهرآشوب» از برجسته‌ترین شاگردان قطب بود. «ابن شهرآشوب» در کتاب خویش «معالم العلماء» با یادی از قطب‌الدین به عنوان استاد خویش نام چند کتاب وی را ثبت کرده است. (شرح حال این دانشمند در مجموعه دیدار با ابرار به قلم آقای محمد رحیم بیگ محمدی نگاشته شده است.)

آثار
قطب‌الدین راوندی در زمره مردان بزرگی است که با دانش فراوان خود پس از بهره‌مندی از علوم مختلف و تبحر در آنها، در بیشتر رشته‌های علوم اسلامی تبحر و تخصص خود را به نمایش گذارد که می‌توان به آثار زیر اشاره نمود:
۱. ام القرآن.
۲. تفسیر القرآن در دو جلد.
۳. خلاصه التفاسیر در ده جلد.
۴. شرح آیات المشکله فی التنزیه.
۵. اللباب فی فضل آیه الکرسی.
۶. الناسخ و المنسوخ من القرآن.
۷. الخرایج و الجرایح، این کتاب که معروفترین آثار قطب به شمار می‌آید در بیان مسائل کلامی و عقاید بوده و در برگیرنده هفت کتاب پیرامون مسأله معجزه و شیوه زندگی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
۸. ام المعجزات، نام کتابی است که راوندی پس از چندی به عنوان «تتمه الخرایج» به نگارش درآورد.
۹. الاختلافات، این کتاب در برگیرنده اختلاف‌های کلامی بین شیخ مفید و سید مرتضی (علم‌الهدی) بوده و ۹۵ مسأله اختلافی در آن بررسی شده است.
۱۰. تهافت الفلاسفه، این کتاب که نشان‌دهنده دانش فلسفی قطب است در موضوع حکمت و فلسفه نگارش شده و به تناقض‌گویی فلاسفه پرداخته است.
۱۱. جواهر الکلام فی شرح مقدمه الکلام، شرحی بر کتاب «مقدمه الکلام» شیخ طوسی در علم کلام است.
۱۲. آیات الاحکام، این کتاب آیاتی از قرآن کریم را که مربوط به مسائل فقهی واحکام دینی است مورد بحث و بررسی قرار داده است.
۱۳. احکام الاحکام.
۱۴. الانجاز، شرحی است بر کتاب «الایجاز فی الفرائض» شیخ طوسی.
۱۵. حل المعقود فی الجمل و العقود.
۱۶. الشافیه فی الغسله الثانیه.
۱۷. الخمس.
۱۸. من حضره الاداء و علیه القضاء.
۱۹. رساله الفقهاء.
۲۰. مشکلات النهایه.
۲۱. المنتهی فی شرح النهایه، این کتاب به شرح نهایه شیخ طوسی پرداخته و در ده جلد به چاپ رسیده است.
۲۲. الرائع فی الشرایع.
۲۳. النیات فی جمیع العبادات.
۲۴. نهیه النهایه.
۲۵. فقه القرآن.
۲۶. تحفه العلیل، در موضوع دعا و آداب آن و احادیث مربوط به امراض و بلاها.
۲۷. رساله فی صحه احادیث اصحابنا، موضوع آن بیان صحت احادیثی است که علمای شیعه نقل کرده‌اند.
۲۸. شرح الکلمات المائه، شامل شرح صد کلمه از سخنان حضرت علی (علیه‌السّلام).
۲۹. ضیاء الشهاب، شرحی بر کتاب شهاب الاخبار قاضی سلامه مصری.
۳۰. لباب الاخبار؛
۳۱. لب اللباب، اخبار و احادیثی در موضوع اخلاق.
۳۲. مزار، کتابی بزرگ در موضوع زیارتنامه‌ها.
۳۳. المجالس فی الحدیث.
۳۴. الدعوات، معروف به سلوه الحزین.
۳۵. جنی الجنتین، در تاریخ اولاد امام هادی (علیه‌السّلام) و امام عسکری (علیه‌السّلام).
۳۶. قصص الانبیاء.
۳۷. المستقصی، نام کتابی از راوندی در علم اصول فقه است. این کتاب شرحی بر «الذریعه» سید مرتضی در علم اصول می‌باشد.
۳۸. التغریب فی التعریب.
۳۹. الاغراب فی الاعراب.
۴۰. شرح العوامل المأئه، شامل صد عامل در علم نحو.
۴۱. غریب النهایه، در شرح لغت‌های مشکل فقهی کتاب نهایه شیخ طوسی.
۴۲. نفثه المصدور، این کتاب دیوان اشعار قطب راوندی است.

وفات
چهاردم شوال ۵۷۳ ق. در شهر قم نزدیکی‌های اذان ظهر، قطب راوندی دارفانی را وداع گفت.
پس از مراسم تشییع، پیکرش در جوار مرقد حضرت معصومه (علیهاالسّلام) به خاک سپرده شد.
پس از هشت قرن، تعمیرگران صحن مطهر حضرت معصومه (علیهاالسّلام) با پیکر سالم و سیمای نورانیش رو به رو شدند. آیه‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (رحمه‌الله) به پاس خدمات او، سنگ قبری بلند و به یاد ماندنی را بر فرازش به یادگار نهاد تا زائران حرم فاطمه معصومه (علیهاالسّلام) در ابتدای ورود و خروج از صحن چشمانشان به قبر این عالم بیافتد و او را زیارت کنند.

منبع: دانشنامه حوزوی (ویکی فقه)