ملا محمدمهدی نراقی

مُحمدمهدی بن اَبی‌ذَر فاضل نَراقی معروف به محقق نراقی از علمای شیعه در قرن ۱۲ و قرن ۱۳ هجری است. محقق نراقی برای تحصیلات علوم دینی دو بار رهسپار عتبات عالیات شد و در مجلس درس وحید بهبهانی و یوسف بحرانی حضور یافت. جامع السعادات مشهورترین اثر ملا مهدی در علم اخلاق است. او فرزندانی داشت که ملا احمد و ملا مهدی در میان برادران خویش شناخته‌ترند.

زندگی‌نامه
ولادت و وفات
سال تولد نراقی ضبط نشده است. نخستین بار محمدرضا مظفر (درگذشت: ۱۳۸۳ق) با قرائنی سال ۱۱۲۸ یا پیش از آن را حدس زد و در زمان های بعد، این تاریخ به عنوان تاریخ تولد او جا افتاد اما معاصر نراقی، سید حسن زنوزی مدت حیات او را ۶۳ سال ذکر کرده و با توجه به سخن فرزند او ملا احمد نراقی و عبدالرحیم کلانتر ضرابی (درگذشت: ۱۳۰۸ق) تاریخ تولد در حدود ۱۱۴۶ق ترجیح دارد.

وی در شب شنبه ۸ شعبان ۱۲۰۹ق در کاشان درگذشت و در کنار حرم امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

فرزندان
از ملا محمدمهدی نراقی پنج پسر به جای ماند:

حاج میرزا ابوالقاسم متوفای ۱۲۵۶ ق
حاج ملا محمدمهدی معروف به آقا بزرگ
ملا احمد نراقی، معروف به فاضل نراقی (م ۱۲۴۵ ق.)
ملا ابوالحسن
ملا محمدباقر
فعالیت‌های علمی
بنا به گفته معاصر نراقی، ابوالحسن غفاری کاشانی، جهت تحصیل مقدمات به کاشان رفت و ادبیات را فرا گرفت.

سفر به اصفهان

ملا مهدی نراقی، برای تکمیل مراتب علمی و تخصص در علوم و فنون اسلامی، راهی حوزه علمیه اصفهان شد و از فقها و فلاسفه آن شهر بهره برد. از اساتید وی در اصفهان می‌توان ملا اسماعیل خواجویی درگذشت: ۱۱۷۳ق.)، محمد بن محمد زمان کاشانی (متوفای اواخر قرن دوازده هجری قمری)، محمد باقر اصفهانی، محمدمهدی هرندی و آقا میرزا نصیر اصفهانی (درگذشت:۱۱۹۱ق) را نام برد که در میان آنان ملا اسماعیل خواجویی از جایگاه خاصی برخوردار است و ملا محمدمهدی نراقی در فقه، اصول، کلام، فلسفه، حساب، هندسه و نجوم فیض برده است.

همچنین از محمد بن محمد زمان کاشانی که از بزرگان مشایخ اجازه در سلسله طبقات نقل حدیث به شمار می‌آید، در رجال و حدیث استفاده‌های وافری نموده است.

وی در اصفهان علاوه بر تحصیل، به تدریس، تحقیق، تألیف و ارشاد مردم نیز همت گماشت و حتی با یادگیری خط و زبان عبری و لاتین از عالمان یهودی، با رهبران مذهبی اقلیت‌ها وارد بحث و مناظره شد و از متن کتاب‌های مذهبی آنان با خط عبری مطالبی را درباره حقانیت رسالت پیامبر اکرم(ص) نقل و ترجمه کرد.

بازگشت به کاشان

او از اصفهان به کاشان بازگشت. کاشان در آن زمان از عالمان دینی خالی بود و حوزه علمیه کاشان با حضور او زنده شد.

سفر به عتبات

پس از مدتی کاشان را به سوی نجف و کربلا ترک کرد و در درس محمد باقر وحید بهبهانی(م ۱۲۰۵)، شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶) و شیخ محمدمهدی فتونی (م ۱۱۸۳) شرکت کرد.

بازگشت مجدد به کاشان

او پس از سال‌ها تلاش و تحقیق در نجف و کربلا، دوباره به وطن خود بازگشت و در حوزه علمیه کاشان به تدریس علوم دینی و تربیت شاگردان پرداخت. علمای بزرگی همچون محمد باقر شفتی (م ۱۲۶۰ق)، حاج محمد کلباسی (م ۱۲۶۲ق) و فرزندش ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۵ق) و دیگران، از شاگردان وی بوده‌اند.

تألیفات

کتاب جامع السعادات
از ملا مهدی تألیفات فراوانی در رشته‌‎های گوناگون باقی مانده که بیشتر این کتاب‌ها به‌صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شود و حاشیه‌هایی بر بعضی از آنها نظیر انیس التجار، از سوی برخی مراجع مانند سید کاظم طباطبایی یزدی، سید اسماعیل صدر و شیخ عبدالکریم حائری نوشته شده است. جامع السعادات مشهورترین اثر ملا مهدی و در علم اخلاق است. اَنیسُ المُوَحّدین در علم کلام و معتمد الشیعه فی احکام الشریعه و أنیس المجتهدین در فقه از دیگر آثار محقق نراقی است.

اشعار
محقق نراقی اشعار بسیاری سروده و تعداد زیادی از آنها از بین رفته و تنها بخش کوچکی یافت شده که بیشتر جنبه عرفانی دارد و به شیوه مثنوی و ساقی‌نامه سروده شده است.

ای خوش آن صبح دمی آیت بُشری رسدم
نفخه روح قُدُس از دمِ عیسی رسدم
ارمغان آوردَم پیرِ مغان راحتِ روح
آن چه در عقل تو ناید به هویدا رسدم
بشکند مرغ سماوی قفس ناسوتی
اذن پرواز سوی عالم بالا رسدم
بُرقَع عقل به دور افکنم از چهره عقل
در فضای جبروت اذن تماشا رسدم
روح قدسی گُسَلَد بند طبیعت از پای
رُخصتِ سیر بدین گنبد خضرا رسدم
عقل بگذارم و در دامن عشق آویزم
قاصدی گر به سر از منزل سَلْمی رسدم
جلوه گر یار درآمد ز رخ افکند نقاب
به وصالش رِسَم و جمله تمنا رسدم

ویژگی‌های اخلاقی
از مهم‌ترین ویژگی‌های وی، عزت نفس والای او بوده است. او اکثر روزها را در حوزه کاشان با فقر و تنگدستی سپری کرد. در قسمتی از زندگی او نقل شده که گاهی که توان تهیه شمع یا روغن چراغ را نداشته، با استفاده از روشنایی چراغ‌های وضوخانه و دستشویی مدرسه تا پاسی از شب به مطالعه می‌گذرانده است.

حساسیت نسبت به افکار انحرافی و مبارزه با اخباریگری و افکار گمراه‌کننده آنها، از دیگر خصوصیات او بوده است. ملا مهدی حتی برای مبارزه با افکار انحرافی در اخلاق، با نوشتن کتاب جامع السعادات به مبارزه با افراط و تفریط‌های صوفیان و ظاهرگرایان پرداخته و با استناد به آیات و روایات، انحرافات آنها را ظاهر می‌نماید. او نسبت به‌اندیشه‌ها و اعمال فاسد پادشاهان و رهبران منحرف نیز بی‌توجه نبوده و در آثارش زمینه رشد فضایل اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی جامعه را در گرو اجرای عدالت می‌داند.

او به یکی از اساسی‌ترین عوامل اصلاح جامعه یعنی امر به معروف و نهی از منکر توجه کرده و معتقد بوده که باید نهاد و سازمانی مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده گیرد تا با شناخت صحیح معروف و منکر، به اقدامات مؤثری در بسط معروف و جلوگیری از منکر مبادرت ورزد.

کرامات
در میان نقل کراماتی برای ملا مهدی، داستانی نقل شده که در میان علما و طلاب نجف‌ مشهور است‌. این ماجرا بازگو‌کننده تکلم ملا مهدی نراقی با روح مرده‌ای در وادی السلام نجف و دریافت طعام از بهشت است.

مدرس تبریزی صاحب ریحانه الادب نیز داستانی را نقل می‌کند و می‌نویسد: استادم سید احمد خسروشاهی نقل کرده که وقتی جنازه پدرش حاج سید محمد خسروشاهی را به نجف منتقل کردند، خودش وارد قبر شده تا جنازه پدر را بگذارد که در این حال دو جنازه ملا مهدی و ملا احمد نراقی را صحیح و سالم دیده؛ به طوری که هیچ آسیبی متوجه آنها نشده است.

در گفتار دیگران
محمد باقر خوانساری می‌گوید: العالم البارع و الفاضل الجامع قدوه خیل اهل العلم بفهمه الاشراقی مولانا مهدی بن ابی ذرّ الکاشانی النراقی از ارکان علمای متأخرین ما و از اعیان فضلای متبحرین ما است. در اکثر فنون علم و کمال صاحب تصنیف است و در فقه و حکمت و اصول و اعداد و اشکال، صاحب نظری مُسَلّم بوده است.

مدرس تبریزی می‌گوید: حاج ملا مهدی یا محمدمهدی بن ابی‌ذر نراقیُّ الولاده، کاشانیُّ المسکن، نجفیُّ المدفن، از فُحول فقهای امامیه و مُتبحِّرین علمای اثنا عشریه می‌باشد که فقیه، اصولی، حکیم، متکلم، اعدادی، اخلاقی، ریاضی، معقولی، منقولی جامع علوم عقلیه و نقلیه بوده و در کلمات بعضی از اجلّه به خاتم المجتهدین و لسان الفقهاء و المتکلمین و ترجمان الحکماء و المتالهین و نظائر اینها موصوف است.

حسن زاده آملی در مقدمه کتاب انیس الموحدین می‌نویسد: بی‌شک آن جناب در تبحّر و تَمَهُّر به جمیع علوم عقلی و نقلی حتی در ادبیات و ریاضیات عالیه در عداد طراز اول از اکابر علمای اسلام، و در اتّصاف به فضائل اخلاقی و ملکات ملکوتی از نوادر روزگار است. حضرتش صاحب تصانیف فائقه و تألیفات لائقه در علوم گوناگون است.

کنگره بزرگداشت
کنگره سه روزه بزرگداشت فاضلین نراقی، اول تا سوم خرداد ۱۳۸۱ش در قم، کاشان و نراق برگزار شد. در این کنگره که به منظور تجلیل از مقام علمی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی دو شخصیت نامدار شیعه، ملا محمدمهدی نراقی و ملا احمد نراقی برگزار شده و جمع زیادی از علما، بزرگان، اساتید و اندیشمندان حوزه و دانشگاه در آن حضور یافتند، جمعی از شخصیت‌ها به سخنرانی پرداختند و گروهی از محققان نیز مقاله‌های خود را ارائه نمودند.